پل خیبر از پیدایش انگیزه احداث تا نصب آن
در اواخر تابستان 1362 به دعوت فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، تعدادی از برادران مهندسی جنگ جهاد سازندگی به منطقه عملیاتی جنوب اعزام و در قرارگاه لشکر 77 خراسان با فرماندهان نیروی زمینی جلسه‌ای برگزار کردند. در این جلسه فرماندهی نیروی زمینی برای عبور از «اروند رود» به برادران جهاد سازندگی پیشنهاد ساخت پلی را که بتواند گذر 6 تن را از روی این رودخانه تأمین کند اعلام کردند و برادران جهاد سازندگی بعد از دریافت مأموریت به تهران آمدند و کار را بصورت مقدماتی به نظرخواهی از چند نفر شروع کردند. بعد از برگزاری چند جلسه و تبادل نظر در رابطه با پل‌های شناور، نسبت به ساخت 3 قطعه آزمایشی از این پل اقدام شد.
(البته این سه قطعه بعلت اینکه برای آب‌های جاری طراحی شده بود از نظر شناورها با پل خیبری که بعداً در عملات خیبر مورد استفاده قرار گرفت کاملاً متفاوت بود.)
برای ساختن این قطعات آزمایشی طی برگزاری جلسان مکرر بین برادران صاحب نظر کلیه راه‌های مختلف ساخت اعم از استفاده از چوب، فلز، فایبرگلاس، سیستم بادی، پل‌های پلاستیکی و غیره بررسی شد که نهایتاً به پیشنهاد یکی از برادران طرح تلفیق فایبرگلاس و فوم به علت پر کردن درزها و شکاف‌های ناشی از جوشکاری مطرح و مورد توافق قرار گرفت.
و به این ترتیب اولین نمونه پل آزمایشی در یکی از کارگاه‌های متعلق به کمیته فنی دفتر مرکزی جهاد سازندگی موسوم به «ام- اس – کو» با مشکلات زیاد ناشی از عدم اعتماد بعضی از مسئولین جهاد سازندگی نسبت به پیشرفت کار، ساخته شد، سپس قطعات آزمایشی و نمونه ساخته شده جهت انجام مراحل آزمایشی خود به دریاچه آزادی واقع در «مجموعه آزادی» انتقال داده شد. لازم به ذکر است که در همین راستا یک سری از پل‌های شناور دیگر نیز موسوم به پل کوثری طراحی و تهیه شده بود که فعلاً از توضیح در مورد آن خودداری می‌کنیم.
بعد از نصب این قطعات در دریاچه آزادی فرماندهی نیروی زمینی ارتش و سپاه قطعات مذکور را از نزدیک مشاهده کردند و همچنین معاونت خودکفائی صنایع سپاه نیز با حضور در مجموعه آزادی از نزدیک با نحوه طراحی، ساخت و کارآیی پل آشنا شد.
دو روز بعد از طرف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از برادران جهاد سازندگی جهت تشکیل، جلسه‌ای در مورد قطعات ساخته شده دعوت بعمل آمد و در این جلسه از طرف سپاه سفارش ساخت 30 کیلومتر از این پل در مدت زمان 2 ماه به برادران جهاد ابلاغ شد. اما با توجه به محدودیت زمانی و مشکلات اقتصادی موجود در آن زمان تولید انبوه 30 کیلومتر پل شناور به جز بسیج همه امکانات کشور قابل اجرا و انجام نبود. لذا متعاقب آن با برگزاری یک جلسه مشترک بین مسئولین جهاد سازندگی و وزیر وقت سپاه پاسداران انقلاب در محل نخست وزیری مراتب به اطلاع دولت رسید که در کمال ناباوری و غیرقابل اجرا دانستن انجام این پروژه از طرف بعضی از اعضاء هیئت دولت بالاخره قرار شد که هریک از وزارتخانه‌های صنایع سنگین- صنایع- بازرگانی- جهاد و سپاه با معرفی یک نماینده تام‌الاختیار کار را شروع کنند که به این صورت با پشتیبانی همه جانبه دولت کار ساخت پل شروع شد (لازم به ذکر است که در این هنگام برای مسئولین اجرائی تا حدودی مشخص شد که پل جهت استفاده در آب‌های راکد درخواست شده است ولی اینکه در کجا و در چه شرایطی هنوز مبهم بود)
و به این ترتیب وزارت صنایع سنگین در رابطه با کارهای فلزی- وزارت صنایعدر رابطه با تأمین مواد مورد نیاز شناورها- وزارت بازرگانی در رابطه با تأمین مواد اولیه- وزارت سپاه در رابطه با مسائل مالی و جهاد سازندگی هم بعنوان ناظر و محور اصلی کارها قرار گرفت.
شروع ساخت پل
با توجه به طول زیاد پل که مجموعاً شامل 5000 قطعه می‌شد، به منظور سهولت در انجام کار همانطوری که ذکر شد بجای استفاده از باکس‌های فلزی که نیاز به فعالیت زیاد داشت، پیشنهاد شد که از فوم‌های پلی بوریتان استفاده گردد و نیز برای اینکه فوم‌ها از فشارهای متمرکز و نهایتاً از خرد شدن محافظت بشوند تصمیم گرفته شد که دور اینها فایبرگلاس کشیده شود لذا محاسبات لازمه در این مورد انجام و نقشه‌های اجرائی کشیده شد.
برای شروع ساخت تعدادی از کارخانجات وزارت صنایع سنگین و همچنین بعضی از کارخانجات دیگر باضافه بعضی از کارگاه‌های خصوصی وارد عمل شدند که کار، با همکاری بی‌دریغ مسئولین وزارت صنایع و سازمان صنایع ملی شروع شد.
در همین راستا تعدادی از کارخانجات کشور زیر نظر برادران صاحب نظر و مطلع در زمینه تهیه فوم سازها و ایجاد فوم و فایبرگلاس (الیاف شیشه+ پلی ستر) فعال شدند و یک تعدادی دیگر از کارخانجات صنایع فلزی تحت نظارت برادران جهاد سازندگی در مورد صنایع فلزی شروع به فعالیت نمودند.
از جمله کارخانجاتی که در تهیه امکانات غیرفلزی تهیه فوم فعال بودند عبارت بودند از: کارخانه زاگرس- کارخانه اف ام (سنجش خصوصی)- کارخانه مبیلران- کارخانه یولی تان- کارخانه آریا و ....
این کارخانجات به نحوی از انحساء در تولید فوم و یا ترکیب آن با مواد دیگر و یا در کاربرد آن در قالب‌های فلزی مشغول به خدمت بودند. بعد از تولید و تهیه فوم این مواد در چند مکان از جمله سالن‌های خالی کارخانه آزمایش و انبارهای شهید میثم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و انبارهای داف جهاد سازندگی به مرحله آزمایش گذاشته شد و سپس با قرارگیری قسمتی از انبارهای راه‌آهن جمهوری اسلامی در اختیار برادران جهاد کار با سرعت بیشتری شروع و ادامه یافت به این صورت که ابتدا فوم‌ها را با رزین آغشته می‌کردند و به صورت یک بسته محکم در می‌آوردند که بعداً با تسمه‌های فلزی زیر عرشه‌های پل نصب می‌شد البته کارهای فوق با طی یک سری آموزش‌های ساده به کارگران سازمان صنایع ملی انجام می‌شد ولی کارگرهای فایبرگلاس کار از تمام اقصی نقاط کشور شناسائی و جذب شدند.
البته با توجه به نوع کار اتفاقات و حوادثی نیز در حین انجام وظیفه به وقوع می‌پیوست از قبیل اینکه:
گاهی اوقات بعضی از نیروها اشتباهاً برای شستشوی دست به جای استفاده از استون از اسید استفاده می‌کردند و مشکلاتی را برای خود ایجاد می‌کردند.
چند مورد از حوادث نیز بر اثر افزودن اسید نیتریک پراکسید زیاد به رزین به علت فعل و انفعالات شدید شیمیائی اتفاق می‌افتاد که در این مورد به چندین آتش‌سوزی می‌توان اشاره نمود. و یا اینکه بسیاری از کارگران به علت بوی «استن»، « اسید» و مونومودسنارین دچار ناراحتی‌های تنفسی می‌شدند و علاوه بر اینها وجود الیاف شیشه در محیط کار و تماس آن با بدن کارگران از دیگر مشکلات در حین کار بود.
در هر صورت پس از اینکه بسته‌های شناور تولید شدند، بسته‌های مذکور به کارخانجات صنایع فلزی مربوطه انتقال داده می‌شد و بعد از نصب قطعات فلزی مربوطه، به منطقه عملیاتی اعزام می‌شد که به این ترتیب حدود 5000 قطعه یعنی 30 کیلومتر پل شناور خیبری در مدت 75 روز تولید و آماده بهره‌برداری شد.
لازم به توضیح است که بعضی از کارگاه‌های اسکلت فلزی سازی عبارت بودند از: کارخانجات، نیر پارس، سولیران، ماشین سازی پارس، صنایع فلزی، ورنه، سیروس ارجمند، ماشین سازی اراک، آکام فلز، تولیما، فیروزا، پاتلر اصفهان و پارس خرم آباد.
اشاره‌ای به نکات فنی پل
این پل از دو قسمت فلزی و شناور، در ابعاد 6 متر در 3 متر در 70 سانتی متر ساخته شده است.
بخش فلزی پل یک صفحه فلزی و یک شاسی می‌باشند که صفحه فلزی سطح پل را می‌پوشاند و به دو سر شاسی لوله‌های نر و مادگی را میگذاردند.
صفحه فلزی پل قدرت تحمل حدود 6 تن وزن را داراست و نیز با توجه به شناورهای آن که در هر 6 متر 8 مترمکعب حجم دارند این قطعات تا حدود 8 تن بار نهائی را نیز می‌توانند تحمل کنند.
بخش شناور پل همانطور که اشاره شد از دو نوع فوم به نام‌های «پلاستوفوم» و «پلی بورتیان فوم» ساخته شده است و همچنین برای محافظت فوم در مقابل ضربه‌ها از فایبرگلاس نیز استفاده شده است و نیز هر قطعه پل دارای چهار تا بال می‌باشد که این بال‌ها هم سطح تماس را زیاد می‌کنند و هم تعادل عرضی پل را حفظ می‌کنند.
لازم به ذکر است که با توجه به نحوه ساخت قطعات پل خیبر، این پل می‌تواند انتقال نیرو کرده و هر قطعه بیش از ظرفیت اسمی خود بار حمل کند، منتهی به جهت ضریب اطمینان صفحه فلزی و دیگر وسایل، بار مجاز را همان یک ماشین سبک تشخیص داده‌اند.
مشکلات عمده در زمینه ساخت پل
ساخت این پل در هر قسمت با مشکلات زیادی مواجه بود، چرا که هدف انجام یک کار بسیار بزرگ در یک زمان بسیار کوتاه بود و علاوه بر آن از آنجائیکه نمونه این کار تا بحال نه تنها در ایران بلکه در هیچ جای دنیا به این صورت تجربه نشده بود خود نیز از علل فزاینده مشکلات به حساب می‌آمد. بعنوان مثال در زمینه فلزی بالاجبار بایستی در یک کارخانه، خطوط تولید می‌خوابید و یک خط تولید جدید بوجود می‌آمد و یا کارگاهی که تا بحال دارای راندمان کاری بسیار پائین بود باید یک کار عظیم را در سه شیفت انجام می‌داد. مخصوصاً کارگاه‌هایی بودند که برای اولین بار در سه شیفت کار می‌کردند لذا اداره، مدیریت، تأمین امکانات تدارکاتی و حمل و نقل آن بسیار مشکل بود که خوشبختانه تمامی این مشکلات با همت والای برادران برطرف گردید. لام به یادآوری است که تعدادی از کارخانجات نیز بودند که بسیار بیشتر از توانشان کار و فعالیت می‌کردند و بعضی از کارخانجات دخیل در این امر که تا آن زمان حتی در خط تولید خود حائل ده سانتی تولید نکرده بودند، پس از آزمایشات مکرر توسط مدیران، این کارخانه توانستند احتیاجات مورد نیاز پل را برطرف نمایند.
و با توجه به اینکه ساخت این پل به حدود 22 کارخانه داخلی واگذار شده بود که آشنائی کافی با کار جدید نداشتند و همچنین مشکلات عدیده‌ای که در رابطه با تهیه مواد اولیه وجود داشت، این کار عظیم با همت والای نیروهای مخلص انقلاب در مدت زمان کم به پایان رسید.
مزیت پل خیبر نسبت به دیگر پل‌های نظامی شناور
با توجه به نمونه‌های مختلف پل‌های شناور استاندارد که در سازمان رزمی ارتش موجود بود (از قبیل pmp- m4t6 و ...) که طبق مشخصات و دستورالعمل‌های مربوطه مورد استفاده بودند ولی استفاده از این پل‌ها دو مشکل عمده همواره در پیش روی رزمندگان داشت:
اول اینکه، مقدار این پل‌ها بسیار محدود و امکان خرید آنها ناممکن بود (بدلیل اینکه پل شناور را به عنوان سلاح جنگی مطرح می‌کردند و از فروش آن به کشور در حال جنگ خودداری می‌کردند) لذا در صورت آسیب دیدگی امکان جایگزین آن نبود.
دوم اینکه، بعضی از نیازهای موجود در جبهه‌های جنگ با مشخصات پل‌های موجود تطابق نداشت، بدلیل اینکه این پل‌ها عمدتاً مثل pmp هجومی بودند و پل‌های تدارکاتی نیز مثل m4t6 بدلیل بادی بودن بسیار آسیب پذیر بودند.
ولی ساخت پل شناور خیبر تا حدودی موانع و مشکلات فوق‌الذکر را برطرف نمود. این پل به علت سبکی وزن و نیز حالت خاص شناورهایش دارای اهمیت خاص می‌باشد، زیرا شناورهای این پل برخلاف سایر پل‌های شناور نظامی که در واقع صندوقچه‌های از هوا هستند که با ورقه‌های فلزی ساخته شده‌اند خاصیت ویژهای به سبب بهره‌گیری از فوم‌ها دارد که اگر چندین گلوله و یا ترکش به آن اصابت نماید و حتی اگر سوراخ سوراخ نیز بشود غرق شدنی نیست.
و یا اینکه در صورت نیاز فقط قطعه مربوطه جدا و قطعه دیگری سریعاً و در حداقل مدت لازم جایگزین می‌گردد.
امکانات لازم جهت نصب پل خیبر
1- امکانات خاکی: که متشکل از بلدوزر- لودر- بیل مکانیکی- جرثقیل- کفی و غیره می‌باشد.
2- امکانات آبی: که متشکل از قایق- یدک کش آبی و سایر وسایل مورد لزوم است.
3- تجهیزات و ابزار کار: که شامل جلیقه‌های نجات، جرثقیل دستی، بکسل، بکسل پرت کن، کلیپس و غیره می‌باشد.
مراحل نصب پل
برای نصب این پل حدودپنج تیم مورد نیاز هست:
تیم اول- تیم بارگیری: بعد از اینکه قطعات پل در یک فضای آرام روی هم چیده شد تیم بارگیری موظف است که به حد امکانات لازم این پل را از محل بارگیری بوسیله جرثقیل و کفی بار کنند و به منطقه عملیاتی منتقل نمایند و در منطقه این قطعات بایستی در داخل آب تخلیه بشود.
تیم دوم- تیم تخلیه: کار تیم تخلیه این است که بار را از کفی بوسیله جرثقیل پیاده می‌کنند و در آب می‌گذارند.
تیم سوم- تیم ترابری آبی: کار تیم ترابر آبی این است که پل را به یک جای دیگری منتقل می‌کند.
تیم چهارم- تیم مونتاژ: کار تیم مونتاژ این است که پل‌ها را قطعه قطعه سرهم کند و به نسبت معبری که در اختیار دارد مونتاژ کند و بعد از اینکه کار مونتاژ تمام شد پل بصورت مونتاژ شده در قطعه‌های مختلف و مورد لزوم آماده نصب می‌گردد.
تیم پنجم- تیم نصب: این تیم تمام قطعه‌های 10 قطعه‌ای و 5 قطعه‌ای را سرهم می‌کند و یک پل یک پارچه را بوجود می‌آورد. لازم به یادآوری است که بعد از اینکه پل در نزدیک ساحل خودی پیاده شد شروع به نصب آن می‌کنند.
طریقه نصب
طریقه نصب این پل‌ها در آب‌های جاری و ساکن تفاوت دارد.
الف- نصب در آب‌های ساکن:
نصب این پل در آب‌های ساکن محدودیت طولی ندارد و در طول خیلی زیادی می‌توان این را نصب کرد و برای این کار همانطوریکه اشاره شد قطعات پل در ساحل به هم دیگر وصل شده و از ساحل خودی قطعات را پشت سر هم به همدیگر وصل کرده و پل را امتداد می‌‌دهند.
ب- نصب پل در آب‌های جاری:
برای نصب پل در آب‌های جاری، اصولاً باید تناسبات بین سرعت آب و عرض رودخانه رعایت شود. این پل برای جریان‌های کمتر از 2 متر بر ثانیه با اطمینان است ولی برای سرعت‌های بیشتر از 2 متر بر ثانیه توصیه نمی‌شود.
و همچنین دهنه پل در آب‌های جاری بیشتر از 100 تا 150 متر توصیه نمی‌شود. چون اگر در طول‌های بیشتر استفاده شود طبیعتاً امکان بروز مشکل وجود دارد.
برای نصب این پل در آب‌های جاری، طول پل را دو قسمت می‌کنند و یک قسمت آن را از این طرف ساحل و یک قسمت آن را از طرف دیگر ساحل شروع به نصب می‌کنند و این قسمت‌ها را در وسط به همدیگر وصل می‌کنند.
لازم به یادآوری است که در مراحل نصب پل نیز مانند ساخت آن مشکلات عمده‌ای وجود داشت که مهمترین آنها وجود نی‌های موجود در منطقه بود که برای غلبه بر آنها از نی کوب و شناورهای ویژه استفاده می‌شد.
